شرایط زیست محیطی آسیای مرکزی (با تاکید بر بحران آب) و تاثیر آن بر روابط سیاسی کشورهای منطقه

طرح مساله : امروزه بخش قابل ملاحظه ای از روابط بین الملل، حول محور محیط زیست شکل می گیرد. اگر بدانیم که استفاده روز افزون از منابع زیستی و به تبع آن تخریب سیاره زمین پدیده هایی هستند که اثرات آنها به ندرت در درون مرزهای قراردادی یک کشور محدود می گردند؛ آشکارا به این نتیجه می رسیم که موضوعات زیست محیطی می توانند دقیقاً از موضع ژئوپلیتیک مورد بررسی واقع شوند. تنگناهای زیست محیطی، دیگر به عنوان یک موضوع محلی و یا حتی ملی به شمار نمی آید و با توجه به وابستگی متقابل و غیر قابل تفکیک محیط زیست با مباحث کلان انسانی (از جمله سیاست) مشکلی برای کل جهان و نوع بشر بشمار می آید. در این راستا، حاکمیت بر منابع آبی و هیدروپلیتیک یکی از موضوعات مهم جهان کنونی بشمار می آید. حرکت آب بعنوان یک منبع طبیعی سیال و گذر آن از مرزهای قراردادی کشورها، موجب ایجاد این حساسیت گردیده است . بسیاری از تحلیلگران بین المللی و مراکز استراتژیک بر این باورند که کمبود آب و نحوه استفاده از منابع آب در دنیا و چگونگی تقسیم آن بین کشورها از عوامل بروز جنگ ها در آینده خواهد بود. کمبود آب شیرین و نحوه تقسیم آن زمینه ساز بحران در منطقه آسیای مرکزی می باشد. بیشتر قلمرو آسیای مرکزی در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده است و بخشی از این منطقه را کوهها پوشانیده است. عمده آبهای این منطقه از آب شدن برف ها و یخهای کوهستانها سرچشمه می گیرد. دو کشور تاجیکستان و قرقیزستان منابع آبی فراوانی را در اختیار دارند اما این دو کشور به ناچار می بایست این آبها را در اختیار کشورهای پایین دستی رودخانه یعنی قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان نیز قرار دهند. اتحاد جماهیر شوروی سابق با ایجاد رقابت بر سر آب بدنبال تقویت جدایی طلبی ملی جمهوری ها و محدود ساختن ظرفیت همکاری منطقه ای بود که تهدیدی برای تسلط شوروی بشمار می آمد همچنین رقابت مذکور، جمهوری ها را مجبور میکرد تا از مسکو تقاضای مداخله نمایند. پس از فروپاشی شوروی در آسیای مرکزی "توزیع نامتناسب آب"، "اشتراکی بودن بعضی از منابع آبی میان کشورها" و "عدم مدیریت صحیح بر سیستم ها و منابع آبی" در کنار روند رو به رشد جمعیت در این منطقه و استراتژی بعضی از کشورها از جمله قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان در مورد توسعه کشاورزی و سیاست خودکفایی غذایی این کشورها و نارسایی قوانین بین المللی برای تخصیص منابع آبی مشترک، مشکل را دو چندان می کند. نود درصد منابع آب در قرقیزستان و تاجیکستان متمرکز شده است درحالی که مصرف کنندگان عمده یعنی ازبکستان و قزاقستان تنها قادر به تأمین بترتیب 14% و 45% از نیازهای خود هستند. ازبکستان به تنهایی بیش از نیمی از منابع آب منطقه را مصرف می کند. قرقیزستان و تاجیکستان بر آب مورد نیاز ازبکستان و قزاقستان کنترل دارند و بر این اساس احتمال بروز بحران بین دولتها در مورد دسترسی به منابع آب را افزایش می دهد. در عین حال از لحاظ ژئوپلیتیکی، این منطقه در تقاطع قدرت های رقیبی از جمله روسیه، چین، پاکستان، ایران، هند، اسرائیل و امریکا قرار دارد که همه آنها بدنبال نفوذ یابی در این منطقه هستند. با عنایت به شرح فوق ملاحظه می گردد که موضوع آب می تواند تبدیل به منشاء نزاع و بحران سیاسی شده و بر روابط بین کشورهای درگیر تأثیر بگذارد. در نتیجه بررسی و تحلیل در این خصوص بصورت موشکافانه در سطح دانشگاهی با توجه به اهمیت موضوع، از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. انگیزه و اهداف پژوهش: مهمترین اهداف این رساله عبارتند از تبیین شرایط زیست محیطی، خصوصاً نقش آب و هیدروپلیتیک بعنوان عاملی کلیدی و تأثیر گذار بر روابط بین کشورهای آسیای مرکزی، مقایسه بحران موجود در بخش های مختلف این منطقه و پیش بینی روند آتی در هر یک از آنها و نهایتاً بازشناسی عوامل موثر بر اختتام یا تداوم منازعات در این حوزه که می تواند ضمن روشن نمودن اهمیت آب بعنوان اهرم سیاسی در روابط فیمابین، دورنمایی از وضعیت آینده منطقه در پیش روی تصمیم گیرندگان سیاسی کشورمان ترسیم نماید و افقی از تهدیدهای اساسی منطقه را به نمایش گذارد. پیشینه و ادبیات پژوهش: مباحث مربوط به محیط زیست، عموماً و بحران آب، خصوصاً از موضوعات جوانی هستند که به طور جدی مورد توجه جهانیان قرار گرفته است. عمر این موضوع بعنوان یک سوال جدی دانشگاهی در همه دنیا به نیم قرن نمی رسد. بیشتر مقالات به زبان انگلیسی و منابعی هم (کم) به زبان فارسی موجود است و تحقیقات کلیدی نیز توسط مراکز نظامی و اطلاعاتی صورت پذیرفته است که خود به اهمیت و شکل سیاسی موضوع توجه دارد. البته از سوی؛ برنامه ارزیابی جهانی آبهای بین المللی (giwa) ، نیز تحقیقاتی در این خصوص صورت پذیرفته که بیشتر به مواردخشک شدن دریاچه آرال و عوامل زیست محیطی توجه داشته و چکش های لازم علمی را نخورده و بطور عمده، آسیب شناسی موضوع صورت نگرفته است. سئولات اصلی و فرعی: - سوال اصلی : شرایط زیست محیطی به خصوص بحران آب با توجه به روندهای موجود آن چه تأثیراتی بر روابط کشورهای آسیای مرکزی دارد؟ - سوالات فرعی : ـ اصولاً آب (از عوامل زیست محیطی) چه نقشی در تدوین جوامع بشری داشته و درحال حاضر در مقیاس جهانی، در چه وضعیتی است؟ ـ آیا بحرانی بعنوان بحران آب در منطقه آسیای مرکزی وجود دارد؟ بحران آب در بخشهای مختلف این منطقه در چه مرحله ای است؟ ـ منابع آب منطقه چگونه است؟ ـ سابقه تاریخی همکاری ها و یا منازعات بر سر آب چگونه است؟ ـ روابط کشورهای بالا دست رودخانه های فرامرزی با یکدیگر چگونه است؟ روابط کشورهای پایین دست رودخانه های مذکور با یکدیگر چگونه است؟ ـ روابط کشورهای بالادست با پایین دست رودخانه های فرا مرزی چگونه است؟ ـ نقش روسیه و سایر قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای در این حوزه در تشدید و یا کاهش سطح بحران چیست؟ ـ عوامل تشدید بحران و یا عدم تشدید و همچنین راهکارهای موجود جهت کاهش بحران چیست؟ ـ از بررسی شرایط موجود در هر یک از کشورها چه نتیجه ای مستفاد می شود؟ فرضیه: آب (به عنوان یکی از عوامل زیست محیطی) در مناقشات آسیای مرکزی یکی از عوامل اصلی تنش و تعارض میان کشورهای این منطقه(قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان) بوده است و در آینده نیز بعنوان یک متغیر تأثیر گذار در کاهش همگرایی سیاسی در منطقه عمل خواهد نمود. متغیر های مستقل و وابسته: در این تحقیق، بحران آب (یکی از شرایط زیست محیطی) بعنوان متغیر مستقل و کاهش همگرایی در روابط سیاسی کشورهای منطقه، بعنوان متغیر وابسته و تنش و تعارض بعنوان متغیر میانگیر می باشد. روش پژوهش: روشی که پیرامون اهداف یادشده در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است؛ روش دوگانه توصیفی ـ عِلّی می باشد. توصیفی از آن جهت که بدنبال گردآوری و ارائه اطلاعات و بیان روندها و برقرار کردن ارتباط بین متغیرهاست و عِلّی از آن رو که با درنظر گرفتن سوابق تاریخی و واقعیات عینی، ارتباط علمی و علت و معلولی بین عوامل دخیل در موضوع را بررسی و تحلیل می کند. روش گرد آوری اطلاعات: شیوه گردآوری اطلاعات مورد نظر، استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گرفتن از متون داخلی و خارجی، اسناد معتبر منتشر شده، بولتنها و گزارشات مراکز و مراجع متعددی نظیر سازمان ملل متحد، وزارت امور خارجه، رسانه های سمعی و بصری، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، درصورت امکان و نیاز مصاحبه با برخی صاحب نظران دانشگاهی و اجرایی آشنا با مباحث و استفاده از دیدگاه های ارزشمند آنها و با استفاده از مدارک موجود در این خصوص از طریق سفارتخانه های کشورهای مذکور می باشد. سازماندهی رساله: در این رساله، فصل اول اختصاص به کلیات و چارچوب نظری تحقیق ـ فصل دوم، اهمیت جهانی محیط زیست، عوامل موثر در بحران زیست محیطی در سطح جهانی، ویژگیهای آسیای مرکزی و منابع آب آن ـ فصل سوم، مشکلات زیست محیطی در آسیای مرکزی از زمان تسلط روسها تا به امروز ـ فصل چهارم، تاثیر بحران آب بر روابط سیاسی میان کشورهای آسیای مرکزی، داده شده و نهایتا درنتیجه گیری پیشنهاداتی برای حل بحران ها ارائه گردیده است.